“ЗМЕЙ НА МОСЦЕ”: З ГЕАМІТАЛЯГІЧНЫХ ДАСЛЕДАВАННЯЎ
Алесь Мікус
2/ІІ – 2008 г., на Грамніцы.
РЭЗУМЭ
У артыкуле закранаецца пытанне пра рэалізацыю міталягічных сцэнароў датычна да канкрэтнай геаграфічнай прасторы – рэгіёну ад Балтыі на поўначы да ўсходняга Міжземнамор’я на поўдні. Падрабязна асвятляецца генэалёгія хімэрычных пэрсанажаў грэцкай міталёгіі ў сувязі з асаблівасцямі іх геаграфічнай лякалізацыі ў рэальнай прасторы (памежныя прыморскія рэгіёны). Прыводзяцца паралелі з балтыйскага рэгіёну (агняныя цмокі), размяжоўваючы супольнае (геаграфічнае размяшчэнне) і адрознае (ступень пазытыўнасці ў культуры). Аргумэнтуецца, што паўночны і паўднёвы міталягічныя тэксты адрозніваюцца на грунце рознай рэалізацыі касмагоніі. Крытэрам такой адрознасці выступае ступень працягласці касмагоніі. Абсяг прасторава замацаванай “балтыйска-балканскай мадэлі свету” прапануецца пашырыць да межаў “балта-міжземнаморскага мэрыдыяннага геаміталягічнага рэгіёну”.

Грэцкая міталёгія пачынаецца скрай архетыпова – злучаюцца ўвасобленае неба Ўран і ўвасобленая зямля Гея. Аднак тады рэзка прарысоўваецца спэцыфіка: адкрываецца развітая міталёгія і генэалёгія хімэрычных пэрсанажаў. Гея спарадзіла Тартара, сын і матка Тартар і Гея спарадзілі Тыфона і Эхідну, брат і сястра Тыфон і Эхідна спарадзілі Хімэру, Кэрбэра, Гідру, Фікс і інш. Гэты генэалягічны ланцуг мусім уважаць за адну з падставовых галінаў грэцкага міталягічнага аповеду, разгорнутага ў ліноўны выклад.

Грэцкі Τάρταρος апісваецца дакладна і ў поўнай згодзе з пракаветнымі індаэўрапейскімі ўяўленнямі пра перадкасмічны стан (Гесыёд. Тэагонія, 720-806). Вызначальнай рысай Тартару паўстае яго лікавая характарыстыка: тройчы Тартар агароджаны мядзянай агароджай, і дзевяць, тройчы трое, дзён ляцела б мядзянае кавадла, каб з зямлі дасягнуць таго Тартару (гэткім ладам структураванае і горная прастора, неба – з яго да зямлі кавадлу таксама ляцець гэтулькі ж), дзевяць гадоў у Тартары мусіць прабавіць той з багоў, хто зманіць, пакляўшыся на вадзе з Тартаравай ракі Стыкс (яна згадваецца побач з дзевяццю іншымі рэкамі[i], што дае падставы казаць таксама пра вобраз “дзевяці рэк Тартару”). Назва Тартару, верагодна, паходзіць ад падвоенага і.-е. *ter ‘церці, пранікаць, пераадольваць’ (параўн. бел. тараторыць, лат. terterēt ‘балбатаць, актыўна гаварыць’), ад якога паходзіць і і.-е. *trei‘тры’. Унутранае змесціва Тартару – бяздонная сумесь ветра, вады і зямлі (па-над Тартарам “палягаюць карані мора і зямлі”), агорнутая ноччу і яе дзецьмі сном і смерцю. Тартар – стан перадкасмічны, а значыць, несамаісты і вымагае сваёй легітымізацыі праз наступную за ім касмічнасць, праз пераадоленне сябе дзеля наступнай касмічнасці. Таму невыпадкова, што Тартар (*ter– & *ter) кадуецца праз лікавую характарыстыку дзевяці – тройчы трох, *trei– & *trei, узмоцненага пераадолення.

І як перадкасмічны стан ня можа існаваць без свайго наступніка стану касмічнага, спарадкаванага – так неад’емнай рысай Тартару ёсць вобраз пераходу, уваходу. Гэтая памежная кропка – жалезныя вараты, мядзяны парог, мядзяны мост[ii]. Пры месцы гэтага пераходу – вартаўнік Κέρβερος, трохгаловы сабака са змяіным хвостам, змяінымі галовамі ў грыве і ільвінымі лапамі. Гэтая хімэрычная істота на мядзяным мосце надта ж нагадвае шматгаловага Цмока на Калінавым мосце ў нашых казках, да таго ж зьяўляючыся яго простым адпаведнікам, але ўвага на гэта будзе ніжэй.

Прад-структура Тартару нагэтулькі важная, бо Тартар – адзіны з цэлага шэрагу пэрсаніфікаванай перадкасмічнай стыхіі, які апісаны ня з вонкавага выгляду (як усе ягоныя нашчадкі), але структурна, з прычыны сваёй суаднесенасці з лакалізаваным у міфалагічнай прасторы месцам. Структураванасць Тартару дазваляе дастасоўваць яе і да іншых пэрсаніфікацыяў хаатычнай матэрыі. Пачынаючы ад нашчадкаў Тартару, гэтыя пэрсаніфікацыі ўжо вызначальна тэрыяморфныя.

Сын Тартару цмок Τυφών апісваецца гэтак: па-першае, меў сто галоў на патыліцы (патыліца як процілегласць да бачнага твару спераду – можна думаць, Тыфонавага твару спераду не прадгледжвалася, што падаецца заканамерным дзеля яго “тымбаковай” прыроды), па-другое, тыя галовы маглі гучаць па-рознаму – па-боску, па-бычынаму, па-львінаму, па-сабачы, проста сыканнем, па-трэцяе, валодаў надзвычайнай моцай рук і ног (можна меркаваць, пад гэтым мелася на ўвазе множнасць рук і ног – памножаная сіла як сынонім памножанасці носьбітаў гэтай сілы) (Гесыёд, 823-835). З апошнім перагукаецца апісанне пераможнага змаганне Зэўса з Тыфонам, калі Зэўс перш быў зможаны і цмок адрэзаў яму сухажыллі з рук і ног, склаў у скураную торбу і прычапіў у сваёй пячоры, – гэтак сам цмок, атаясамлены з месцам свайго знаходжання – пячорай, можа атаесамляцца з гэткім недыфэрэнцыяваным скураным мяхом, з канечнасцямі ў нутро, а ня вонкі. Важкая паралель – ведыйская характарыстыка цмока Вірытры як “бясплечага” (Рыгведа, I, 32, 5)[iii].

Тыфонава сястра Έχιδνα (грэцк. ‘гадзюка’) мела выгляд напалову жудкай вужакі, напалову – прыўкраснай на твар німфы (Гесыёд, 297-299). Адмыслова адзначаецца такая рыса, як Эхідніна “зіркавокасць” – гэткая падкрэсленая, узмоцненая актыўнасць вачэй можа таксама зацямляцца невыпадкова, перагукаючыся са звыш-моцай Тыфонавых канечнасцяў. Адзін “узмоцнены” позірк роўны мноству позіркаў “звычайных”, як адна “звыш-галава” – мноству галоваў.

Месца знаходжання Тыфона і Эхідны – пячора, “горы ў зямлі арымаў” (Гесыёд, 305; Гамэр. Іліяда, ІІ. 783). Ёсць і дакладнейшае вызначэнне: Карыкійская пячора ў Кілікіі (паўднёва-ўсходняя частка Малой Азіі пры ўсходняй канцавіне Міжземнага мора), тая пячора, дзе Тыфон схаваў Зэўсавы сухажыллі. Цікава, што Карыкійская пячора згадваецца як месца, дзе расце шафран з найлепшым у свеце водарам, а таксама бруіць крыніца з “горкай вадой”. Як бачым, Карыкійская пячора апісваецца праз “блізкія” адчуванні (смакавыя, альфакторныя /пахавыя/; у процілегласць да адчуванняў “далёкіх”, такіх як зрокавыя, слыхавыя) і гэта суадносіцца з характарыстыкай Тыфона ( : Піфона) як “таго, хто тлее, гніе”, “смярдзючага” (этымалагічна). “Блізкія” vs. “далёкія” адчуванні – адпаведнік проціпастаўлення “цесная тымбаковая прастора” vs. “шырокая тутбаковая прастора”. У цеснаце дзеля перапоўненасці нічога ня ўбачыш і ня ўчуеш, і невыпадкова адзіная магчымая там “камунікацыя” мае ўсе прыкметы зносінаў з ежай (адчуць пах, памацаць, адчуць смак), якая патэнцыйна – рэч на перамолванне. Прыемны шафранавы пах у Карыкійскай пячоры можна звязаць са станам пасля Зэўсавай перамогі над Тыфонам, калі цмокава смярдзючасць (у выглядзе яе носьбіта) была адоленая[iv].

Дачка Тыфона і Эхідны Χίμαιρα (грэцк. ‘каза’) апісваецца траістай прыроды: альбо трохгаловай – з галовамі ільва, казы і цмока, альбо з часткамі цела названых жывёлаў (Гесыёд, 320-322; Гамэр, VІ. 179-182). Лакалізацыя Хімэры – аднайменная гара на паўднёвым узбярэжжы Малой Азіі, вядомая канцэнтраваным выйсцем на паверхню прыроднага газу, дзеля чаго праз тысячагоддзі знаная сваімі нязгаснымі агнямі.

Лернэйская Yδρα (грэцк. ‘водная’) – вялізарная вужака з дзевяццю галовамі, адна з якіх была несмяротная, а замест кожнай смяротнай галавы па адсячэнні парасталі дзве новыя. Гідра (як і Кербэр) жыла ля ўваходу ў валадарства памерлых, але канкрэтна лякалізаванага, – у балоце (возеры), з якога выцякала рака, пры горадзе Лерна. Гэтая рака адзіная не перасыхала ўлетку – дзеля асаблівай прыхільнасцю да яе бога Пасэйдона, які ўдарам свайго трызубца і прабіў крыніцу-пачатак рацэ. З Пасэйдонам звязаная і іншая Лерна – крыніца пры свяцілішчы бога лекавання Асклеп’я (літаральна ‘знехавальнік; той, хто адкрывае’ – дарогу хваробам вонкі, прэч з цела; < і.-э. *(s)kel ‘расколваць’), чый атрыбут – спавіты змяёй посах (цяпер сімвал мэдыцыны). Апрача такой супольнай для Асклеп’я ды Пасэйдона рысы, як посах, Асклеп’ева свяцілішча месцілася на Карынцкім перашыйку (адасабляе мацерыковую Грэцыю ад паўвыспы Пэлапанэс; іншая назва – Істм), які быў прысвечаны Пасэйдону[v]. Сынанімічныя і дзеянні гэтых багоў з посахам: Пасэйдон разьярае неспарадкаваныя марскія воды, каб прабіць іх абалонку-пухір (прасторава ў прыватнасці – паверхню зямлі) і пусціць воды накіраваныя, рачныя, – Асклепі ж прабівае абалонку хваробы, каб выпусціць з цела спрычыненых да хваробы хтанічных істотаў (сібірскія міты даюць вялікі шэраг, апрача вужакаў, – камары, смаўжы, жабкі і інш.)[vi]. Гідра – “водная змяя” – увасабленне праціўніка такога “бога з посахам”.

Лернэйскае балота з яго Гідрай месцілася з поўдня пры Карынцкім перашыйку. З поўначы пры ім на гары Фікіён жыла Φιξ (грэцк. ‘душыцелька’; варыянт: Σφίγξ, Сфінкс, або Сфінга), істота з жаночай галавой і грудзьмі, ільвіным целам і арлінымі крыламі (тут, мяркуюць, нявыключаныя паўднёвыя ўплывы). Фікс была перагарадзіўшы дарогу да гораду Тэбы (Фівы), забіваючы ўсіх, хто не адказваў на яе загадку: “Што гэта за істота, якая ўранак ходзіць на чатырох нагах, удзень – на дзвюх, увечары – на трох?” (адгадка – чалавек). Відавочнае касмаганічнае адценне гэтай загадкі: лікі “два”, “тры”, “чатыры” даўней уважаліся за лікі “сапраўдныя”, першасныя, у дачыненні да якіх усе іншыя – вытворныя. Канцэнтраваны касмаганічны выклад і ўлучаў тры стадыі, кожнай з якіх паслядоўна адпавядаў лік з названага шэрагу. Фіксіна загадка, такім чынам, адсылае нас да міфу праразання “богам з посахам” запруджанай гары (Фікіён < і.-э. *deigh‘пратыкаць’, з чым заканамернае звязанае значэнне “сціскання” як характарыстыка стану, папярэдняга “пратыканню”; у канкрэтным выпадку – перацісканне дарогі, свабоднага перацёку людзей).

Гарады, што складалі моц і славу Старажытнай Грэцыі, – Атэны (Афіны), Карынт, Тэбы, Мэгары[vii] – як можна пераканацца, канцэнтравана месцяцца ў раёне Карынцкага паўшыйку, як і вядомыя з тэрыторыі Грэцыі хімэрычныя міталягічныя істоты (Гідра, Фікс, таксама іншы Эхіднін нашчадак – Нэмэйскі леў, на паўночны захад ад гідрынай Лерны). Імпульс той Грэцыі, якая вядомая нам цяпер, выдае на тое, паходзіў адсюль – ад Пасэйдонавага Істму. Крыху далей, але ненамнога, на паўночны захад уздоўж Карынцкай затокі, месцілася і сэрца грэцкага рэлігійнага жыцця – гара Парнас, прарыцалішча Апалона ў Дэльфах на яе схіле. Паданне пра ўзнікненне Дэльфійскага свяцілішча трывала ўсаджвае гэтае святое месца ў шэраг сакральна-геаграфічных знакамітасцяў, засяроджаных вакол Істму: свяцілішча было заснаванае па адоленні Апалонам[viii] цмока Піфона, які жыў там у пячоры, якая, як і ў выпадку з Тыфонам і Эхіднай, называлася Карыкійскай і таксама была звязаная з альфакторнай характарыстыкай (са шчылінаў у гары падымаўся газ, які сп’яняў і выклікаў у жрыцы піфіі экстатычныя відзенні).

Дамо супольную характарыстыку геаграфічнаму размяшчэнню хімэрападобных істотаў грэцкай міталёгіі. Што агульнага ў Істмійскага перашыйку і ў двох іншых мясцох на паўднёвым узбярэжжы Малой Азіі? Каб адказаць, мусім перш уведаць, што агульнага ў мясцох знаходжання Хімэры ды Эхідны з Тыфонам. Па-першае, абодва месцы – у дзвюх найбольшых і найвыразнейшых затоках паўвыспы Малая Азія: гара Хімэра – затока Анталля, Корык – Ічэльска-Іскэндэрунская затока (назвы паводле сучаснай турэцкай намінацыі). Па-другое, і Хімэра, і Корык прывязаныя да адпаведных рагоў – адзіных мацерыковых выступаў у мора па заходнім беразе згаданых затокаў. Такім чынам, маем дастасаванне бінарнага канцэпту “глыбіня – вышыня” да канкрэтных геаграфічных рэаліяў. Рог тут – фізычна-геаграфічны адпаведнік міталягічнай “зброі Грымаўніка”, зоны яе найсэнсоўнейшага ўжывання, пераходнага рэгіёну паміж “найглыбейшым глыбокім” (вобласцю хаатычнага, воднага, марскога) і “тутбаковым” спарадкаваным[ix]. Тады пачынае віднець асацыяцыйны масток паміж гэтымі рагамі ў малаазійскіх затоках ды грэцкім Істмійскім перашыйкам: той таксама ёсць найвузейшым, адзіным, адзіна магчымым пераходампаміж неабсяжным (мацярык) і цэлым, да таго ж абкружаным морам (паўвыспа). Істмійскі перашыек і яго наваколле, апрача таго, выразна пазначаныя Пасэйдонавым дзеяннем.

Акрамя рагоў паўднёва-малаазійскіх затокаў і Істмійскага перашыйку, гэты рэгіён мае яшчэ месца, дзе на канкрэтныя і падобныя геаграфічныя рэаліі спраектаваная тая сама міталягічная карціна, – Βυζάντιον[x]. Назва размешчанага пры вузкай Баспорскай пратоцы (злучае Чорнае мора з Мармуровым) Бізантыя ўважаецца за фракійскі дыялектны адпаведнік імя цмока Піфона – *Budhiant, а таксама збліжаецца з імем ст.-інд. Ahi Budhnya, “цмока глыбіняў”.

Можна казаць пра шырэйшую распаўсюджанасць гэтага міталягічнага вобразу, рэалізаванага ў прыведзеных вышэй прыкладах, – аднак, у сваіх адметных формах. Маем на ўвазе сведчанні з балцкага фальклёру пра тое, што агняных цмокаў (айтвараў; aitvarai) можна здабыць у Караляўцы і Рызе [3; с. 74]. Апрача таго, што абодва гэтыя гарады былі сталіцамі нямецкай калянізацыі ў адпаведных землях (= “чужыя”), іх размяшчэнне дакладна адпавядае апісаным вышэй крытэрам.

Каралявец (пруск. Twanksta) месціцца ў глыбіні Фрыскай затокі (Frisches Haff), у вусці ракі Прэйгары, у аснове Сембскай паўвыспы, якая бадай роўным простакутнікам убіваецца ў Балтыйскае мора. Семба ж у прускім кантэксце мае адмысловую ролю – яе назва (< *genb са значэннямі праразання, нараджэння з аморфнасці да новага, таксама і нараджэння веды) нібыта сама ілюстроўвае канцэнтрацыю “гістарычных” згадак вакол гэтай параўнаўча невялікай часткі цэлай Прусіі. Дакладней, вакол паўночна-заходняй яе часткі, з усходу абмежаванай сакралізаванымі Alkузвышшамі, што суцэльнай градой ідуць з поўдня на поўнач, ажно да мора. Гэтыя ўзвышшы аточваюць прастору паміж двума рогамі паўночнага ўзбярэжжа Сембы (Brüster Ort i Ort Unter Rantau – адзіныя рогі, што з паўвыспы высоўваюцца проста ў мора), сканчаючыся другім, усходнім[xi]. Менавіта з гэтага мікрарэгіёну вядомыя і абрысы адзінага зафіксаванага пісьмова “святога поля” (пад заходнім рогам; 1322), і адзінае падрабязнае апісанне чараванне нашчадка прускіх крэваў Вальціна Супліта (пры ўсходнім рогу; 1520), і адзіны пісаны тэкст на прускай мове – лютэранскі Катэхізм з Пабетаў (1561), сюды ж (пад тое “святое поле”) перасяліліся з усходу 1600 яцвягаў-хрышчонікаў на чале з князем Kantgird’ам, утварыўшы знакаміты “яцвяскі кут” (Sudawische Winkel; ХІІІ ст.).

Рыга месціцца на самым “дне” Рыскай затокі, у самай яе глыбіні на поўдні. Даследаванне месца Рыгі ў латыскім фальклёры дае важныя звесткі: па-першае, менавіта Рыга – гэта месца камунікацыі “таго” і “гэтага” свету (праз яе прыходзяць і сыходзяць каляндарныя святы; згадцы Рыгі часта спадарожнічаюць “прыназоўнікі пераадолення” – праз, скрозь), па-другое, дасягненне Рыгі звязваецца з надзвычайнай цяжкасцю, па-трэцяе, Рыга лакалізуецца або вельмі высока, або вельмі нізка. Апошняя акалічнасць дапаўняецца таксама тым, што Рыга можа як расцягвацца да памераў цэлага свету (“той свет”), так і сцягвацца да памераў ямкі альбо верхаліны дубца [4]. Гэтак рэалізуецца згаданы вышэй бінарны канцэпт “глыбіня – вышыня”, калі Рыга можа прадстаўляць абодва палюсы гэтага падставовага проціпастаўлення. Хоць, падаецца, на ролю полюса вышыні ў геаграфіі Рыскай затокі хутчэй прэтэндуе Колкаўскі рог (Kolkasrags), які працягвае Курзэмскую паўвыспу і далёка ўбіваецца ў Ірбэнскую пратоку, што адасабляе Рыскую затоку і Балтыйскае мора. Пагатоў менавіта пад гэтым рогам месцяцца знакамітыя “Сінія горы” (Zilie kalni) – 20-мэтровыя стромыя берагі даўнага (10 тыс. гадоў таму) Балтыйскага ледніковага возера, а за Сінімі гарамі, унізе, здавён жылі іншамоўныя лівы.

Рыга мае яшчэ адну цікавую характарыстыку – яна звязаная з соллю, якой на “тым” свеце ня будзе мець той, хто ня быў у Рызе (такім чынам, шэраг: “Рыга – соль – іншасвет”). І тут няможна не прыгадаць трэцяга прыбярэжнага пункту, які пакінуў моцны след у фальклёры (у прыватнасці, беларускім), – Крым. Туды чумакі ездзілі якраз па соль (здабываецца ў прыбярэжных азярох, якія колісь самі былі марскімі затокамі, ды пазней адасобіліся пясчанымі перасыпамі), пакінуўшы па сабе цэлы пласт чумацкіх песень. Тут мы ня маем міфалагічных сведчанняў, падобных да разгалінаванай Істмійскай міталёгіі – хоць Крым ня толькі фізіяграфічна адпавядае структуры каля-істмійскай прасторы (мацярык, Перакопскі перашыек, кампактнай формы паўвыспа), але і мае вельмі красамоўную назву. І.-э. *(s)kerm адсылае нас да касмаганічнага дзеяння краення, рэзання, а ў больш развітым значэнні – да матыву “трэцяга кроку Вішну”, цяжкога, поўнага перашкоды, але выніковага ў пераадоленні-пераходзе [7]. Паход чумакоў па соль у Крым таксама, пры ўважлівым разглядзе, аказваецца таксама сугучным гэтай характарыстыцы.

Міталягічная сітуацыя, якая ў найбольш поўным выкладзе разгортваецца ў чумацкіх песнях, наступная. Чумак едзе ў Крым на сямёх валох сем разоў па сем гадоў (альбо часавыя адзінкі яшчэ больш узмацняюцца сямікротнасцю, варыянт: “сем нядзеляў”, г.зн. сем тыдняў па сем дзён). Тады чумак захворвае – у найбольш інтэнсіўнай кропцы чужыны (“на рынку”, “сярод гораду”), разам з ім ягоныя сямёра валоў (магчыма, хвароба цягнецца таксама сем дзён – па адзінцы часу хваробы на адзінку парамэтраў паходаў). Урэшце памірае, але прычына хваробы і смерці не пазначаецца, ніхто даць рады прынцыпова ня можа (“забалела цела чумацкае бела, ‘шчэ й галовушка, ніхто ж к таму целу, чумацкаму белу не прыступіцца”). Гэтая прычына, можна думаць, палягае ў шэрагу побач з поцягам чумака да зьявішчаў, якія “зводзяць з ума” (“гарэлачка”, “дзевачка”). Інакш кажучы, чумакова хвароба – дзеля пэўнай мэнтальнай перапоўненасці (“прайсці ўсе крымы, ўсе дарогі”). У выніку чумак “застаўся на далу, прадае соль на вагу”, г.зн. мёртвым на тым свеце [5; №№ 416-442].

Такім чынам, паход чумака ў Крым структуруецца як паўнаварты мэдыяцыйны паход у іншасвет, з усімі адпаведнымі атрыбутамі структуравання прасторы (гарызантальнага і вэртыкальнага; параўн. “сем” як спалучэнне вэртыкальнага “тры” і гарызантальнага “чатыры”) і адпаведнай жа платай за пранікненне (мусіць, усё ж паўлегальнае) па той бок – перш мэнтальным здароўем, тады ўласным жыццём. Наўрад можна такі вынік тлумачыць адно адарванасцю ад роднай сацыяльнай прасторы (гэта хутчэй адна з прычынаў, звязаная з іншымі). Гэта сапраўдны паход на той свет – у свет чыстых стыхіяў вады і агню (соль як канцэнтраваны ў вадзе агонь – параўн. міталягічную сынанімічнасць солі і вуголля, а таксама даўнейшы выраб солезамяняльніку з попелу [12; с. 77-81]). І гэта якраз сфэра, родная вогненным цмокам (больш за тое, адзін з вобразаў іх зьяўлення – вуголле). Чумацкія песні апісваюць нам надзвычай важны складнік – фэнамэналёгію паходу ў такую сфэру, тады як паданні пра агняных цмокаў фіксуюць ужо стадыю зносінаў з прысутным цмокам, які пасяляецца ня толькі ў сядзібе, але і ў целе чалавека (“у сэрцы”) і пры целе (каўтуном у валасах ці пазногцях). Паданні пра здабыццё цмока ў Караляўцы ці Рызе не фіксуюць матыву “цяжкога дасягнення”, які і там, безумоўна, меў прысутнічаць[xii].

Яшчэ адзін аспэкт цмокавай прыроды праясняецца з казак, дзе цмок – не свавольны вогнепадобны носьбіт багацця, але праціўнік-парушальнік статычнага спакою. Супраць яго, да ягонай стараны ідзе змагацца герой, падарожжа якога, адпаведна, дакладна картаграфуе цмокавую прастору. У такім выкладзе цмок гэта “змей” з колькімі галовамі – іх колькасць заўсёды кротная тром (3, 6, 9 або 6, 9, 12), пагатоў цмокаў паслядоўна выходзіць таксама трое, шторазу ўсё мацнейшы. Гэтая кротнасць тром – адзнака пераходнай, трансфармацыйнай прыроды шматгаловага цмока. Падставовая мэтафара цмокавай прасторы – залатое яйка, галоўнае дзеянне з гэтай прасторай – разбіццё яйка, прабадзенне ў гэтай цэласці адтуліны (“узяў залатое яйцо з кішаня ды тры разы кругом пальцам абвёў ды бодзь!” [9; № 11]).

Гэтая адтуліна таксама мэтафарызуецца праз вобраз мосту (“Калінавы мост”), сувязь якога з адтулінай, тым ня менш, застаецца празрыстай: мостам, якім герой пераходзіць на той свет да цмока, ёсць “саломка” [там сама; № 1]. Гэтая дэталь – мост –вызначальная для цэлай цмокавай прасторы. Пры рацэ Смародзіне (“смярдзючай”) герой мусіць чакаць, калі ў пэўны сярэдзінны час (апоўначы, у сярэдзіне начы) цмок выйдзе на Калінавы мост. Толькі ў гэты час, толькі ў гэтым месцы яго можна адолець, няйначай (параўн. згадку, калі герой прыходзіць на той свет ня ў той час і цмока на месцы, у яго палацы не заспявае). Гэты мост – разгорнутая характарыстыка таго напаўбачнага дзеяння, што звязанае з прабадзеннем адтуліны ў залатым яйку, вынікам чаго ёсць вызваленне схаваных патэнцыяў. Такая дадатковая структурацыя, пашырэнне той прасторы трэцяга кроку, прасторы пераадолення – вынік максымальнай інтэнсіўнасці, сэнсавай напоўненасці, значнасці гэтай прасторы (хоць уласна стрыжнёвае дзеянне, з якога разбухае гэтая прастора, ёсць кропкавым і таму зусім кароткім, параўн. надзвычай ёмістую ведыйскую рэфлексію: “Крадком я ўгледзеў яго след” (Рыгведа, V, 30, 2), пра вынік Індравага дзеяння). Пагатоў, абсяг значэнняў слав. mostъ акцэнтуе ня толькі на яго пераходнасці, пасярэднасці, мэдыцыяцыйнасці, але (і вельмі выразна) на яго сярэдзіннасці [11; с. 22-26, 30-35].

Надзвычайная інтэнсіўнасць гэтай прасторы мосту падкрэсліваецца і ўсё большай ступенню небяспекі пры набліжэнні да кропкі пераходу: цмокі становяцца ўсё мацнейшымі, галовы ўсё памнажаюцца, разгаліноўваюцца, дасягаючы свайго максымуму тады, калі сярод іх ужо ёсць прынцыпова апошняя галава (параўн. дзявятую “несмяротную” галаву Гідры), дзеля адолення якой недастаткова сілаў нават наймацнейшага з усіх магчымых герояў і трэба яшчэ трошкі звыш за тое.

Параўноўваючы паўночнаэўрапейскую варыяцыю вобразу “цмока на мосце” з паўднёваэўрапейскай, можна казаць, што апошняя неяк адмыслова, па-свойму асвойваецца ў апісанай “прасторы мосту”. Пры тым, што геаграфічныя характарыстыкі месцазнаходжання цмока могуць выразна перагукацца, на поўдні “прастору мосту” цяжэй пераадолець – цмокавы галовы ня толькі памнажаюцца, але і крыўляюцца, перакідваюцца, зьіначваюцца, прымаюць самы розны выгляд, ажно да хімэрычнасці цела самой істоты (Тыфон, Кербэр, Хімэра, Эхідна, Фікс). А гэта ёсць дадатковая сэнсавая адзінка, што зьяўляецца пры вычарпанні патэнцыі аднаго толькі памнажэння: калі памнажэння прастора болей не прымае і прасторавая ёмістасць перапоўненая, тады кожная галава можа яшчэ прыняць нейкі выгляд з шэрагу, што ў разе ўсіх галоваў павялічвае патэнцыю памнажэння шматкроць. У параўнанне, на поўначы цмок нібы “бліжэйшы” і “раднейшы”, па яго адмыслова ездзяць, яго адмыслова гадуюць, ён можа спрыяць у гаспадарцы – ён лягчэй перакідаецца ў дабрабыт.

Такая выснова пацвярджаецца і іншымі звесткамі з міталёгіі гэтага рэгіёну. Размеркаванне сюжэтных лініяў “асноўнага міту” (Грымаўнік vs. Змей) у цэлым балта-балканскім рэгіёне дазваляе казаць пра суаднесенасць балтыйскай, паўночнай часткі з больш “рафінаваным” выкладам міту, таксама з “актыўным” бокам (Грымаўніком) міту, тады як балканская, паўднёвая частка больш звязаная з яго супраціўнікам у жаночай гіпастасі, дапоўненай множным аспэктам (богавы дзеці) [6; с. 223-224]. Больш за тое, гэты паўднёвы рэгіён цягнецца далей на поўдзень, ахапляючы ўсходняе Міжземнамор’е (Блізкі Ўсход, Эгіпэт і інш.), і можа быць праўдзіва названы, з увагі на звесткі з археалёгіі, міталёгіі, фальклёру, літаратуры і інш., «“мышыным” арэалам par excellence» [8; с. 293]. Тут мышы – увасабленне суаднесенасці з хтанічнай падробленасцю, хаатычнай множнасцю як уласцівасцю гэтага рэгіёну пры шырэйшым геаграфічным разглядзе.

Важкія пацверджанні дастаўляе і міталёгія гэтага “мышынага” рэгіёну. Галоўная адметнасць, якую можна вылучыць у касмаганічных выкладах народаў гэтага рэгіёну (шумэрская, угарыцкая, фінікійская, хурыта-гецкая, Гесыёдава грэцкая вэрсіі), – гэта затрымка касмагоніі. Прастора дакасмаганічнай стадыі тут поўніцца насельнікамі – гэта боскія пары, якія зноў і зноў марна спараджаюць пары, але не спараджаюць адзінага свету; гэта бацькі, што нараджаюць сыноў, якія гвалтам зрынаюць сваіх бацькоў, вылегчваючы іх, а іх уласныя сыны тое сама робяць з імі; гэта сфальшавана народжаныя дзеці, якія працягваюць жыць у перапоўненым матчыным улонні [10; §§ 21, 44-49, 83]. Паказальнае шумэрскае сведчанне: “[яны] непакояць Тыямат [багіню спракаветных водаў], снуюць, мітусяцца, чэраў Тыямат яны гайдаюць шумам у верхніх пакоях” (Энума эліш, І, 22-24), дзе “верхнія пакоі” – якраз пярэдадзень касмагоніі, якая ўсё ніяк не адбудзецца.

Заканамерныя таму і культурныя здабыткі гэтага рэгіёну: дэсакралізацыя ліку і ўтварэнне першай пісьмовасці з паасобных знакаў у Шумэры, дамежна развітае абстрактнае мэтафізычнае мысленне ў Эгіпце, ажно да культывавання кульмінацыі застыгласці – бальзамавання (таксама, пэўна гіпэртрафаваную сонечную міталёгію эгіпцянаў можна ўважаць за вынік калясальных высілкаў са спробаў пераадолення міталягічна-тэрытарыяльнай прадвызначанасці краю), нарэшце, першая монатэістычная рэлігія юдаізм з яго недасяжным богам (што ў хрысціянстве з яго большым касмалягічным аптымізмам спраектавалася на чаканы пункт “Канца свету”).

Тэаморфным увасабленнем рэгіёну можам уважаць такога пэрсанажа, як бог El (параўн. імаверную figura etymologica прота-сынайск.’il dū ‘ôlmi ‘бог оламу; вечны Эль’), імя якога на настратычным роўні лінгвістычна магло б збліжацца з “хтанічным” і.-э. *uel, у абсяг мэтафараў якога можна ўлучыць і вобраз “часу, які скручваецца ў столкі; вечнасць” (параўн. бясконцыя змеевы колцы).

Запачаткаваная доследамі ў балтыйска-балканскай мадэлі свету (а пра такую, злучыўшы ўласна балтыйскую і ўласна балканскую, можна казаць, відаць, хіба ў дастасаванні да рэальнай фізычнай прасторы ), такая геаграфія міталёгіі па праўдзе ставіць больш пытанняў, чым адказаў, і галоўнае з іх – пытанне пра самыя падставы картаграфавання канкрэтнай фізычнай прасторы ў згодзе з парамэтрамі міталёгіі. Як было праілюстравана, за адпаведны крытэр з міталёгіі тут можна ўважаць ступень працягласці касмагоніі (альбо працягласці ўзнаўлення касмагоніі, калі ідзецца пра канкрэтную рэалізацыю адраблення першапрэцэдэнту), што ў сваіх скрайніх формах можа быць замаруджанай (на поўдні) або ісці без дадатковых перашкодаў (на поўначы). Адкрытымі ж застаюцца пытанні, па-першае, пра характар улучанасці ў акрэсленую вышэй макрагеаміталёгію паўночнай часткі Балтаскандыі (шыротна вышэйшай за Балтыю) і, па-другое, пра дастасаванне згаданых геаміталягічных асаблівасцяў да эўрапейскай тэрыторыі (верагодна, разам з акваторыяй Міжземнага мора) на захад ад балта-міжземнаморскага мэрыдыяннага геаміталягічнага рэгіёну.


Бібліяграфічны спіс:

1. Гесиод. Полное собрание текстов. / Пер. В.В. Вересаева, О.П. Цыбенко. [Электронны рэсурс]. – Рэжым дасяжнасці: //ancientrome.ru/antlitr/hesiod/theogonie-f.htm. – Дата дасяжнасці: 1 лютага 2008 г.

2. Гомер. Илиада. / Пер. Н.И. Гнедича. [Электронны рэсурс]. – Рэжым дасяжнасці: //www.rvb.ru/homerus/iliada/toc.htm. – Дата дасяжнасці: 1 лютага 2008 г.

3. Грэймас А. Ю. Пра багоў і людзей. У пошуках этнічнай памяці. / Пер. з літоўскай С. Шупы. Менск, 2003.
4. С. И. Рыжакова. «Вокруг повсюду песчаные горы, сама Рига в воде» (Рига: город и миф) // Nuo kulto iki simbolio. Vilnius, 2002. С. 194-225.
5. Сацыяльна-бытавыя песні. Мінск, 1987.

6. Т. М. Судник, Т. В. Цивьян. К реконструкции одного мифологического текста в балто-балканской перспективе // Из работ московского семиотического круга. Москва, 1997. С. 221-256.

7. В. Н. Топоров. К этимологии др.-инд. kram- ‘шагать, ступать’ // Этимология 1994-1996. Москва, 1997. С. 147-165.

8. В. Н. Топоров. Музы: соображения об имени и предистории образа // Из работ московского семиотического круга. С. 257-302.

9. Чарадзейныя казкі: У 2 ч. Ч. 1. 2-е выд. Мінск, 2003.

10. Мирча Элиаде. История веры и религиозных идей. Том первый: от каменного века до Элевсинских мистерий. / Пер. H. H. Кулаковой, В. Р. Рокитянского, Ю. Н. Стефанова. [Электронны рэсурс]. – Рэжым дасяжнасці: //psylib.org.ua/books/eliad02/index.htm. – Дата дасяжнасці: 1 лютага 2008 г.

11. Этимологический cловарь славянских языков. Вып. 20. Москва, 1994.

12. Daiva Vaitkevičienė. Ugnies metaforos. Vilnius, 2001.


[i]Стыкс называецца “дзясятай” ракой, тады як дзевяць іншых рэк бяруць удзел у вадавароце наўкол зямлі, уцякаючы ў мора (дзевяць рэк на “гэтым свеце” і дзясятая – на “тым свеце”, Стыкс). Тут, падаецца, сутыкаемся з выявай міфалагічных зачаткаў цяперашняй сістэмы злічэння – аднаго са слупоў пост-міфалагічнага светагляду (значэнне Грэцыі ў запачаткаванні і пашырэнні такога светагляду цяжка пераацаніць): калі на пэўным этапе было “страчаны” ключ да “ўнутранага” разумення пераадолення (дзевяць як “наймацнейшае” тры) – яго пачалі шукаць у “вонкавым” (дзевяць і яшчэ нешта – дзесяць як мацнейшае за наймацнейшае, што з гледзішча ранейшага мыслення немагчыма). З увагі на старажытнаіндыйскія звесткі (9 альбо 99 рэк, што структуруюць свет) і можна меркаваць пра стадыяльна папярэдні вобраз “дзевяці рэк” або нават “дзевяці струяў ракі”.
[ii]У літоўскім паданні пра правадніка душаў Совія фігуруюць дзевяць варотаў, што суадносяцца з прынцыпам дзевяцікротнага структуравання падземнай прасторы.
[iii] Параўн. літ. stuomuo, што абагульнена азначае нешта цэльнае, што ня мае адгалінаванняў, найперш суадносна з тулавам без канечнасцяў, і выразна адсылаецца да змеепадобнага супраціўніка Грымотніка.
[iv]Згадаем, што менавіта з дапамогай шафрану арганаўт Ясон адолеў заданне, каб здабыць Залатой воўны, якую ахоўваў цмок, – іначай кажучы, гэтак адолеў-падпарадкаваў самога цмока.
[v]Пасэйдон прэтэндаваў і на землі на поўнач і поўдзень ад Карынцкага перашыйку (у тым ліку на Аргаліду, дзе жыла Лернэйская гідра), але безвынікова.
[vi] Параўн. прускага бога лекавання Auschaut’a, якога можна ўважаць за гіпастась грымотніка Perkun’а – “Пярун Адстрэльвальнік (хваробаў)”, Perkuns Auschauts.
[vii] Адзначым, што менавіта гарады, размешчаныя на перашыйках,– Карынт, Мэгары, Халкіда – былі ў авангардзе каланізацыйнай дзейнасці, якая пазначыла сабой знакамітую грэцкую “рэвалюцыю” VIII ст. да н.э.”.
[viii]Таксама носьбітам ваджрападобнай зброі – знакамітых Апалонавых стрэлаў, якіх ён хаваў у Гіпэрбарэі.
[ix]Такі рог – не найглыбейшая кропка затокі (найдалейшая ад умоўнай лініі пачатку затокі, найбольш заглыбленая ў мацярык), але, наадварот, кропка, найбліжэйшая да абсягу “судотыку” затокі і ўласна мора, але не адарваная ад мацерыковай цвердзі, таму высунутая з суцэльнасці мацерыка ў мора. Гэта падаецца аптымальным для сімвалічнага “ахаплення” затокі (суворае пільнаванне сярэдзіннасці, цэнтральнасці прадугледжвала б ня рог, але выспу – але выспа гэта іншая міфалагічная рэальнасць, дзе працэс пераходу сцерты). Кропка, найбольш заглыбленая ў мацярык (а такога рогу мае Ічэльска-Іскэндэрунская затока), ня мела б ніякага дачынення да ахаплення затокі, да пазначэння яе цэласці і канчатковасці.
[x]Паказальная ўжо легенда пра заснаванне Бізантыю мэгарцамі, жыхарамі Карынцкага перашыйку, з парады Дэльфійскага прарыцалішча.
[xi] Найглыбейшае месца ў затоцы паміж гэтымі двума рогамі – “конскае” паселішча Rauschen (< пруск. russis ‘конь’), што можа быць невыпадковым з увагі на асаблівую сувязь айтвараў з коньмі.
[xii] Зрэшты, згадаем назву в. Kraam (<*(s)kerm?) на поўдзень пад прускімі Рушамі. Параўн. асаблівасці лякалізацыі: в. Кромавічы (Докшыцкі р-н) – на вытоку Вяллі, в. Крамянец (Лагойскі р-н) – пры Дажджбогавым камяні, значным для цэлага рэгіёну на левабярэжжы верхняй Вяллі.

© Алесь Мікус, 2008